Lignan nedir? Lignanların Sağlığa Faydaları Nelerdir? Nelerde bulunur?

• Lignan nedir? Lignanların Sağlığa Faydaları Nelerdir? Lignan Kaynakları Nelerdir?

Pek çok kişinin bilmediği ama sağlığa birçok faydası olan lignanların varlığı ilk olarak 1928 yılında kanıtlanmıştır. Lignanlar bitki kökenli bileşenlerdir ve insan hormonal sisteminin önemli diyet modülatörleridir. Bitki lignanları, bağırsakta bakteriler tarafından memeli lignanları olarak adlandırılan enterediol (ED) ve enterolaktona (EL) dönüştürülür. Lignanlar önemli fitoöstrojenik aktiviteye sahiptirler. Diğer bir deyişle lignanlar diyet kaynaklı hormon benzeri fitoöstrojenlerdir. Lignan kaynaklı gıda formülasyonları, takviyeleri veya ilaçları kullanılarak insan sağlığına katkıda bulunulur.

Peki fitoöstrojenik aktivite tam olarak nedir? Fitoöstrojenler bitkisel kaynaklı östrojenlerdir yani vücutta üretilen doğal östrojen molekülünün yapısına çok benzeyen yapıdaki molekülü içeren bitkilere verilen isimdir. Aynı zamanda fitoöstrojenler, östrojen hormonunun etkisine benzer şekilde işlev göstermektedir.

Lignanların insan sağlığına etkileri nelerdir?

Fitoöstrojenlerin önemli bir grubu olan lignanlar, bitkisel kaynaklı gıdaların tüketimi ile insan sağlığına pek çok katkıda bulunurlar. Lignan içeren gıdaların sağlık üzerindeki etkileri üzerine yapılan araştırmalara göre, insan ve hayvanlarda kan profilinde olumlu değişiklikler ve birçok hastalığa karşı potansiyel koruyucu etki görülmüştür.

İnsan sağlığı üzerine birçok yararına rağmen, susam, yer fıstığı vb. gibi lignan içeren gıdalar alerjik madde olarak düşünülmelidir. Susam alerjisi Amerikan Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) tarafından önemli bir gıda alerjeni olarak görülmektedir.

Lignanların Biyolojik Aktiviteleri

Fitoöstrojenik aktiviteye sahip olan lignanların çok önemli biyolojik faaliyetleri vardır. Lignanlar çeşitli biyolojik aktiviteleri uyaran yapılar olarak bilinmektedir. Bu biyolojik aktiviteler özellikle antioksidan aktivite, antitümör aktivite, antiviral aktivite, antibakteriyel ve antifungal aktivitelerdir.

Ayrıca, lignanların farmakolojik özellikleri stres azaltıcı aktivite ve anti-enflamatuvar aktiviteyi içerir (Kiyama, 2016).

1. Lignanların Antioksidan Aktivitesi

Fenolik bileşiklerin birçoğu antioksidan aktivitesi gösterir ve lignanlar da bu aktiviteyi temsil eder. Aktif oksijen türlerine bağlı hastalıklar lignan bakımından zengin gıdalar tarafından engellenir. Örneğin; plazma ve karaciğerdeki lipoperoksit konsantrasyonu ve tümörler, susam lignanların birincil bileşeni ile azaltılır. Ayrıca lignanlar DNA hasarına ve hücre zarlarına yönelik istenmeyen etki meydana getiren lipid peroksidasyonuna karşı etkili antioksidan etkiye sahiptir.

İlgili Link: Antioksidan nedir? Antioksidanların yararları nelerdir?

Lignan nedir? Lignanların Sağlığa Faydaları Nelerdir? Lignan Kaynakları Nelerdir? | Antioksidan İçeren ve Lignan Kaynaklı Besinler

2. Lignanların Antitümör Aktivitesi

Lignanın varolan antitümör aktivitesi, antiöstrojenik etkileriyle ilgilidir. Lignanlarda antitümör aktivitesi ilk kez Podophyllum cinsi bitkilerden izole edilen podofilotoksin yapısında görülmüştür.

Podofilotoksin kanserojenik hücre hatlarının çoğunu güçlü bir şekilde engeller.

3. Lignanların Antiviral Aktivitesi

Antitümör etkisinin yanı sıra Podofilotoksin, virüse karşı direnç olarak tanımlanan antiviral etkisiyle de bilinir (Calvo-Flores ve Dobado, 2015). Yine lignanların elde edildiği ilgili türlerden Podophyllin’den ilk kez 1942’de bahsedilmiştir ve bir insan papilloma virüsünün (HPV) neden olduğu venereal siğillerin (Condyloma acuminatum) tedavisinde bir antiviral ajan olarak kullanılmıştır.

4. Lignanların Antibakteriyel Aktivitesi

Antimikrobiyal ajanlara karşı direnç kazanmış olan bakterilerin neden olduğu solunum yollarındaki bulaşıcı rahatsızlıkların yaygınlığı, halk sağlığının en önemli tehlikelerinden biridir. Ek olarak, dünya nüfusunun üçte biri tüberküloza neden olan ve birçok insanı öldüren Mycobacterium tuberculosis ile enfektedir. Bundan dolayı, insanlar yeni antibakteriyel maddelere ihtiyaç duymuşlardır ve bitkiler onlar için en önemli kaynak olmuştur.

Vasküler bitkilerin ikincil metabolitleri olarak lignanların diğer bir grubu neolignanlar antibakteriyel özellikleri gösterir. Bu neolignanlar birçok hastalığa sebep olan Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis ve Mycobacterium smegmatic’in büyümesini ve iyileşmesini önler (Calvo-Flores and Dobado, 2015).

5. Lignanların Anti-enflamatuvar Aktivitesi

İltihaplı rahatsızlıklar olarak bilinen enflamatuvar, zararlı uyaranlara, travmaya veya enfeksiyona yanıt olarak ortaya çıkan bir dizi olay olarak tanımlanabilir.

Birçok araştırmaya göre güçlü anti-enflamatuvar etkiye sahip farklı bitkilerden izole edilen lignan bileşiklerine ulaşılmıştır.

Lignanlar Tarafından Önlenen Hastalıklar

Lignanların insan sağlığı için yararlı fito-östrojenik etkileri meme ve prostat kanseri gibi hormonla ilişkili kanserleri, kardiyovasküler hastalıkları, menopoz semptomlarını ve osteoporozu azaltmayı ve önlemeyi içerir. (Kiyama, 2016)

1. Hormonla İlişkili Kanserler

Bitki lignanlarında bulunun yüksek besin kaynakları, hormonal kanser riskini azaltarak sağlığa yararlı olabilir; çünkü memeli lignanları olarak adlandırılan EL ve ED’de antioksidan aktiviteye sahiptir.

Meme Kanseri

Araştırmalara göre, lignan metabolitleri (sekoisolarisiklerinol glikozid ve ED) aktivitesi sayesinde bir meme kanseri hücre hattının hücre istilasında belirgin bir düşüş gözlemlenmiştir ama bu etkinin yalnızca yüksek konsantrasyonlarda gerçekleştiği belirlenmiştir (Calvo-Flores and Dobado, 2015).

Aynı zamanda bağırsaktaki antiöstrojenik etkiye sahip memeli lignanların (ED ve EL) yüksek üretiminin, kadınlarda meme kanserine karşı koruma sağladığı görülmüştür.

Menopoz sonrası kadınlarla sınırlı olan diğer araştırmalarda ise meme kanseri ve diyetle alınan lignan miktarı arasında ilişki olduğu ve lignan alımı arttıkça meme kanserinde %15’lik bir azalma olduğu görülmüştür.

Endometrial ve Yumurtalık Kanseri

Rahim iç zarı kanseri olarak da bilinen bu kanser türü yapılan Amerikan vaka kontrol çalışmasına göre lignan bileşiklerinin yüksek miktarda alımının yumurtalık kanseri riski ile ters orantılı olduğu bulunmuştur. Fakat meme kanseri ve yumurtalık kanserinde lignan alımının etkilerini karşılaştırırken, yumurtalık kanseri için daha az çalışma yapıldığı görülmüştür.

Lignan nedir? Lignanların Sağlığa Faydaları Nelerdir? Lignan Kaynakları Nelerdir? | Endometrial Kanseri

Prostat Kanseri

Prostat kanseri ölüm oranı ile lignan içeren hububatların diyet ile alınımının ters orantılı olduğu görülmüştür. Hong Kong, Portekiz ve ABD’de test edilen 17-22 erkekte ED ve EL’yi içeren fitoöstrojenlerin prostatik sıvı seviyelerinin Hong Kong ve Portekiz’de ABD’den daha yüksek olduğu, ayrıca bu iki ülkenin prostat kanseri oranı ABD’ye göre daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle, bu veriler lignanların prostat kanserinin önlenmesinde önemli bir rol oynadığını ortaya koymuştur. Dahası, in-vitro çalışmalar ED ve EL’nin prostat kanseri hücre çizgilerinin büyümesini önleyebileceğini göstermiştir.

Okumadan Geçme: Saw Palmetto Prostatı yenebilir mi? Saw Palmetto’nun Faydaları nelerdir?

2. Osteoporoz

Osteoporoz ya da kemik erimesi, kemik sertliğinin azalıp daha zayıf ve kırılgan kemik dokusu gibi veya kemik dokusunun bozulması ve bunun sonucunda kırık riskinde artış ile karakterize edilen tıbbi bir durumdur. (Whitfield, 2013)

Araştırmalara göre lignanın diyet ile alımının kemik kütlesinin azalmasını önlediği hipotezi vardır. 50 menopoz sonrası Hollandalı kadın üzerinde yapılan bir çalışmada ise, vücuttan üriner enterolaktona atılımının yüksek seviyeleri için kemik kaybı oranlarının arttığı görülmüştür. Yine de bitki lignanlarının yüksek diyet alımlarında osteoporoz riskini veya şiddetini azaltıp azaltamayacağını belirlemek için daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir.

Lignan nedir? Lignanların Sağlığa Faydaları Nelerdir? Lignan Kaynakları Nelerdir? | Osteoporoz Hastalığı gelişimi

3. Kardiyovasküler Hastalıklar

Memeli lignanları olarak adlandırılan enterolignanların kardiyovasküler hastalıkların önlenmesinde potansiyel beslenme reçetesi ile birlikte verildiği belirtilmiştir. Kardiyoprotektif etkilerine katkıda bulunan besin maddesi yüksek bitki lignanlarından zengin diyetler (tahıllar, fındık, tohumlar, baklagiller, meyveler ve sebzeler), kardiyovasküler hastalık riskinde azalma ile ilişkilendirilmiştir. Keten tohumu, insan beslenmesinde bitki lignanlarının en zengin kaynakları arasındadırlar ve aynı zamanda, omega-3 yağ asitleri ve lif gibi kardiyovasküler aktiviteye sahip diğer besin maddelerinin iyi işlevsel kaynaklarıdır.

Hatta Asyalı popülasyonların kardiyovasküler hastalık oranlarının düşük olmasının sebebi diyetlerinin soya bakımından zengin olduğu yönündedir. Kardiyovasküler hastalığın önlenmesine yönelik son zamanlarda yapılan çalışmalar susam ile ilgili çalışmaları içermektedir. Menopoz sonrası kadınlarda susam lignanın yenmesi, değişen sağlık koşullarını iyileştirmiştir.

4. Lignanların Alzheimer Hastalığına etkisi

Hafıza, öğrenme, rehberlik, dil, anlama ve yargı gibi zihinsel işlevselliğin bozulması ile ilişkili ilerleyici nörodejeneratif bir hastalıktır. (Bai ve ark., 2017)

Bilindiği gibi hastalık, günlük aktiviteleri gerçekleştirme kabiliyetini de etkiler. Son yıllardaki araştırmalar, fonksiyonel gıdalardaki doğal antioksidan ajanların bu hastalıktan erken korunulması için daha yararlı olabileceğini göstermiştir.

Ayrıca Alzheimer hastalığı tanısında belirleyici bir özellik olan kendiliğinden indüklenen amiloid-beta (Aβ) birleşiminin önlenmesinden sorumlu yeni lignan glikozitleri de bulunmuştur. (Bai ve diğerleri, 2017)

Bu yararlı özelliklerden dolayı, lignanlar hem etnik hem de konvansiyonel tıpta uzun bir süredir kullanılmaktadır. (Teponno ve diğerleri, 2017)

Son yıllarda, faydalı farmakolojik etkilere sahip lignanlar ve neolignanların izolasyonu ve tanımlanmasında bazı belirgin gelişmeler de görülmüştür. Dahası, yeni bulunan lignan bileşikleri yeni antikanser veya antimikrobik maddeler olarak geliştirilmektedir.

Lignan nedir Lignanların Sağlığa Faydaları Nelerdir? Lignan Kaynakları Nelerdir? | Keten tohumu, kabak çekirdeği, Susam en iyi Lignan kaynaklarından bir kaçıdır

Lignan hangi besinlerde bulunur? Lignan Kaynakları

Lignanlar özellikle son yirmi yılda dünyada dikkat çeken bitki fenolleri grubuna dahildir, çünkü lignanlar yukarıda açıkladığımız çoklu biyolojik etkilere ve yapısal zenginliğe sahiptirler. Tüm bu yararlı özellikleri ile lignanların popülaritesi arttıkça lignan içeren gıdaların tüketimi de artmıştır. Bu nedenle, yiyecek ve içecek formülasyonlarından ve gıda takviyelerinden çok miktarda lignan alınımı sağlanabilir. Peki biz sağlığa bu kadar faydalı olan lignanları hangi gıda formülasyonlarından temin edebiliriz?

Yanıtı ise şöyle; en önemli ve en zengin lignan kaynağı keten tohumudur. Keten tohumu içeren ekmek, barlar, çikolata gibi gıdalar tüketilebilir. Keten tohumuna en yakın lignan kaynağı susam tohumu, kabak çekirdeği ve haşhaştır. Bu yağlı tohumlara ek olarak ekmek, bar, kahvaltılık tahıl, meyveli yoğurt gibi Türkiye pazarında görülen birçok gıda formülasyonu mevcuttur.

Lignan bakımından zengin gıdaların faydalı biyolojik faaliyetleri olmasına rağmen aşırı tüketim sorunlara neden olabilir. Sağlık Kanada Gıda İdairesi günde 30 g keten tohumu tüketimi ile ilgili kolesterol düşürücü etki için bir sağlık talebinin onaylanmasını önermiştir. Lignan içeren gıdalar sıralanırsa bunlar tohumlar (keten, kabak, ayçiçeği, haşhaş, susam), tahıl (çavdar, yulaf, arpa), meyve ve sebzeler (erik, çilek, kızılcık meyvesi, muz, elma ve brokoli, lahana), işlenmiş gıdalar (humus, tahin, müsli, salça, soya peyniri) ve içeceklerdir (kefir, earl grey siyah çay, Arabica instant kahve).

Ayrıca Bakınız: Kansere karşı ispatlanmış mükemmel sebze: Brokoli !

Tüm bu araştırmalar sonucunda lignan bakımından zengin gıdalar ve takviyeler sağlık etkileri açısından çok faydalıdır. Lignanların sağlığa etkileri açısından araştırmalar hala devam etmektedir. Fakat lignanların hormonla ilişkili kanserleri azaltıcı etkileri mevcuttur ve en zengin lignan kaynağı olan keten tohumu tüketiminin sağlık açısından faydaları çok fazladır.

Kaynaklar ve Dış Bağlantılar

• Bai, M., Yao, G. D., Liu, S. F., Wang, D., Liu, Q. B., Huang, X. X., & Song, S. J. (2017). Lignans from a wild vegetable (Patrinina villosa) able to combat Alzheimer’s disease. Journal of Functional Foods, 28, pp. 106-113.
• Calvo-Flores, F.G., & Dobado, J.A. (2015). Lignin and lignans as renewable raw materials: chemistry, technology and applications. John Wiley & Sons.
• Kiyama, R. (2016). Biological effects induced by estrogenic activity of lignans. Trends in Food Science & Technology, 54, pp. 186-196.
• Teponno, R. B., Kusari, S., & Spiteller, M. (2017). Recent advances in research on lignans and neolignans. Natural product reports, 33(9), pp. 1044-1092.
• Whitfield, J. F. (2013). What Is Osteoporosis?.

İTÜ Gıda Mühendisi

Ece NURAL